Buitenlandse duivels in Kanton

Op 3 februari vieren de Chinezen Nieuwjaar. Dit is een mooi moment om even stil te staan bij een bijzonder schaakspel uit de collectie van het Schaakstukkenmuseum: het antieke puzzel-bol spel uit China.

In het begin van de 19e eeuw was China geen vrij handelsgebied. De enige havenstad die bereikbaar was voor buitenlandse handelaren was Kanton. De Chinezen noemden hen misprijzend Fan Kwae, wat buitenlandse duivels betekent. De handel met China had bij de Europeanen de interesse gewekt in exotische producten uit verre streken. Het meest intrigerende vond men het kunstige snijwerk van ivoor, parelmoer en schildpad en dit werden echte verzamelobjecten.

De handelaren verbleven na aankomst vaak maanden in de buitenlandse kwartieren van Kanton. Voor de gebruikelijke koopwaar zoals zijde, thee en porselein waren ze aangewezen op één van de 13 Hong koopmannen. Deze Chinese handelaren waren hiervoor speciaal aangesteld door de keizer. De buitenlanders mochten wel zelf op pad om luxe cadeaus voor familie en vrienden in te slaan of de eigen verzameling aan te vullen. In de vele winkeltjes van de Kantonese haven vonden ze de meest begerenswaardige spullen voor het thuisfront.

Napoleon tegen de Chinese Keizer
Door de vraag naar luxueuze objecten werd ook de handel in ivoren schaakspellen aangemoedigd. Chinese handwerkslieden zagen een gat in de markt en begonnen vanaf het eind van de 18e eeuw schaakspellen te maken naar de smaak van de Europeanen. Deze schaakspellen waren specifiek gericht op de Europese markt en beelden vaak Europese vorsten uit. Zo zijn er schaakspellen uit de 19^e eeuw bewaard gebleven met Napoleon of de Engelse koning George III en hun eega’s tegenover de Chinese keizer en keizerin. Deze figuren staan vaak op ingenieus gemaakte concentrische bollen: losse bollen in bollen met een gezamenlijk middelpunt. De stukken van deze spellen waren te groot en onhandelbaar om mee te spelen maar daar waren ze ook niet voor bedoeld. De rijke westerlingen kochten deze pronkstukken om in al hun grandeur tentoon te kunnen stellen in hun huizen. Het puzzel-bol spel was hierbij erg populair vanwege de indrukwekkende techniek en de fijn uitgewerkte details.

Puzzel-bol in de politiek
Het puzzel-bol schaakspel werd ook voor diplomatieke doeleinden gebruikt. Wanneer China in 1842 de Opium oorlog verliest van Groot-Brittannië, geeft de Chinese Keizer Tao Kwang een puzzel-bol schaakspel cadeau aan admiraal Parker, bevelhebber van de Engelse vloot. Dit schitterende spel heeft een koning van 30 cm hoog met wel zeven concentrische bollen. Zelfs het binnenste bolletje is nog bewerkt.

Het Chinese puzzel-bol spel van het Schaakstukkenmuseum is rond 1820 gemaakt in Kanton. De figuren van Indiaas ivoor zijn grotendeels uit één stuk gesneden en in rood en wit beelden ze twee verschillende Chinese dynastieën uit. De keizers en keizerinnen in hun klassieke gewaden, de mandarijnen, olifanten en ruiters zijn tot in detail uitgewerkt. Door de versierde bollen waarop de stukken staan, is het keizerlijk echtpaar wel 15 cm hoog. De bollen van de keizer en keizerin bevatten nog twee losse bollen. Deze schaakstukken worden nog steeds bewonderd om hun exotische uitstraling, vakmanschap, uitgewerkte details en het rijke materiaal waaruit ze zijn gesneden. Gemaakt om mee te pronken en om tentoon te stellen komt het puzzel-bol schaakspel geheel tot zijn recht in de vitrine van het Schaakstukkenmuseum (zie afbeelding).

Door Marjolein Overmeer