Sprookjesachtige middeleeuwen

De middeleeuwen zijn een veel voorkomend thema op het schaakbord. De koning en koningin dragen op de middeleeuwen gebaseerde kleding, de toren ziet er uit als een machtig kasteel en kloeke ridders zijn de lopers. Waar komt deze fascinatie voor de middeleeuwen vandaan?

Schaken was in de middeleeuwen een populair tijdverdrijf voor de elite. Het was zelfs een belangrijk onderdeel van de opvoeding van adellijke jongens en meisjes. Het spel was uitermate geschikt voor lange winteravonden bij het haardvuur, wanneer er verder vaak weinig te beleven viel. Schaken stond ook bekend als gepast spel voor geliefden. In de middeleeuwse literatuur komt dit onderwerp regelmatig terug, inclusief afbeeldingen waarin koppeltjes een spelletje schaak spelen.

Stilstand is achteruitgang
Met de overgang naar de vroegmoderne tijd, kregen de middeleeuwen (grofweg van 500 tot 1500 na Christus) een stempel van achterlijk en duister opgedrukt. Bekende filosofen zoals Erasmus schreven dat de middeleeuwen een tijd van stilstand was geweest. Pas vanaf de 16^e eeuw zou de wereld weer in beweging zijn gekomen. Er gebeurde heel wat in de vroegmoderne tijd, dus het is ook niet raar dat men dat zo zag. De boekdrukkunst was recent uitgevonden, waardoor nieuwe ideeën zich snel verspreidden en een veel grotere groep mensen bereikten dan voorheen. Het katholicisme had geen monopolie meer op de godsdienst en moest het protestantisme naast zich dulden. Steeds meer mensen gingen in de stad wonen, de productie van allerlei (luxe) goederen groeide, nieuw ontdekte gebieden zoals Amerika leverden onbekende exotische producten en de welvaart steeg in Europa.

Wat deze zaken betrof, staken de middeleeuwen wat mager af bij de vroegmoderne tijd, maar achterlijk waren zij zeker niet. De middeleeuwse literatuur geeft een interessant kijkje in de roerige levens van zowel elite als burgers uit die tijd. De oorspronkelijke bedenkers van deze verhalen zijn vaak anoniem. De teksten waren eeuwenlang mondeling doorverteld, voordat ze uiteindelijk werden opgeschreven. Een bekend voorbeeld is de vroegmiddeleeuwse legende van de tragische geliefden Tristan en Isolde, die ook een potje schaak spelen in het verhaal. Of het populaire theaterstuk Elckerlyk, waarin de hoofdpersoon op pelgrimstocht gaat voor hij sterft.

Ophemeling in de 19^e eeuw
Na eeuwen van minachting, komt de waardering voor de middeleeuwen in de 19^e eeuw weer terug. De stroming die we nu de Romantiek noemen, verheerlijkt deze periode volop. Romantische of hoofse liefde, loyaliteit en moed worden gezien als typisch middeleeuwse kenmerken en toegeschreven aan boekpersonages. Middeleeuwse verhalen krijgen een nieuw leven, zoals de legende van Tristan en Isolde, waar Richard Wagner in 1865 een opera van maakt.

De beeldende kunst geeft ridders en jonkvrouwen sprookjesachtig weer en de architecten halen inspiratie uit middeleeuwse bouwstijlen. Ze ontwerpen sprookjesachtige kastelen en prestigieuze bouwwerken met romantische torentjes, kantelen op de muur en slotgrachten eromheen. Een mooi voorbeeld is het Duitse kasteel Neuschwansteins, gebouwd in 1869.

Sprookjes zelfstandig genre
De 19^e eeuw is ook de periode van de sprookjes. Het bekendst zijn de boeken van de Duitse gebroeders Grimm en de Deen Hans Christiaan Andersen. De gebroeders Grimm verzamelden eeuwenoude volksverhalen die altijd mondeling waren doorverteld. Typisch middeleeuwse elementen zoals hekserij, bovennatuurlijke krachten, elven en demonen bevolken deze verhalen. Middeleeuwers geloofden hier echt in, maar de protestantse kerk vond het bijgeloof en had deze elementen met hand en tand bestreden. In de 19^e eeuw waren tovenarij en magische figuren geen onderdeel meer van het dagelijks leven. De verhalen waren sprookjes geworden, die meestal niet goed afliepen…
Hans Christiaan Andersen zette recentere volksverhalen op papier en verzon ook zijn eigen sprookjes. Hoewel sprookjes al eeuwen bestonden en ook al eerder waren opgeschreven, werden ze in de 19^e eeuw een zelfstandig en zeer populair genre.

Middeleeuwen nog steeds populair
Sinds de Romantiek is de liefde voor de middeleeuwen, en dan vooral de kenmerken en vormgeving uit de 19^e eeuw, gebleven. Televisieseries en films, gebaseerd op middeleeuwse legenden met dappere ridders en kuise jonkvrouwen, doen het nog steeds goed bij het publiek. De afgelopen eeuw is het verhaal van bijvoorbeeld Robin Hood vele malen verfilmd.

Geen wonder dus dat de middeleeuwen ook terug te vinden zijn op het schaakbord. In het Schaakstukkenmuseum staan verschillende schaakstukken opgesteld met een middeleeuws thema. Zowel de antieke helden uit Robin Hood als sprookjesachtige koningen en koninginnen met een zweem van de mystiek en raadselachtige figuren om zich heen…

Door Marjolein Overmeer