Europese mogendheden koloniseerden alles wat los en vast zat in de 19e eeuw. In Zuidoost-Azië ontsprong alleen Siam de dans. Siam, het huidige Thailand*, heeft dat te danken aan twee diplomatieke koningen. Zou hun schaakspel hierbij een rol hebben gespeeld?
Anna and the King
De film Anna and the King of Siam uit 1946 (en de remake uit 1999) toont het leven van koning Mongut (1804-1868). Dit geromantiseerde verhaal is gebaseerd op de belevenissen van de Britse Anna Leonowens. Zij was, net als in de film, lerares aan het koninklijk hof van Mongkut. Zelf had de koning in zijn jongere jaren als een van de eerste Siamezen les gekregen van Europese missionarissen. Voor zijn kroning leefde Mongkut bijna 30 jaar als monnik in een boeddhistisch klooster. De missionarissen onderwezen hem in Engels, Latijn, natuur- en wiskunde. Ze probeerden hem ook te bekeren, wat niet lukte. Maar de toekomstige koning zag wel de voordelen van hun kennis over Europa.
De wereldmachten uit die tijd, met op kop Groot-Brittannië en Frankrijk als vlotte tweede, koloniseerden grote delen van Afrika, Azië en het Midden-Oosten. De plaatselijke bevolking kon niet op tegen het machtsvertoon van de veel sterkere want modern bewapende legers. Ook belangrijk was de verdeel en heers tactiek waarmee de Europeanen de plaatselijke elite en vorsten tegen elkaar wisten uit te spelen. Deze tactiek mislukte in Siam met koning Mongkut op de troon. Daarnaast hadden de Europese handelaren en diplomaten respect voor de koning die hun taal machtig was, kon meepraten over de laatste technische ontwikkelingen en hervormingen doorvoerde die geschoeid waren op westerse leest.
Modernisering redt Siam
Koning Mongkut haalde voor zijn vele kinderen de beste Thaise en Europese leraren naar het hof. Zowel jongens als meisjes kregen onderwijs maar kroonprins Chulalongkorn (1853-1910) werd speciaal klaargestoomd voor de troon. Dit legde de dynastie geen windeieren. Als de latere Rama V zette hij de progressieve koers van zijn vader voort en ging daarin zelfs nog verder. Hij had de elite mee: de conservatieve ouderen die het zijn vader lastig hadden gemaakt, maakten plaats voor hun modernere zonen. Daarnaast zette Rama V zijn broers op belangrijke ministerposten om hem in zijn beleid te steunen.
Rama V zou twee keer naar Europa reizen, waar hij veel zou leren over de westerse gebruiken en het kolonialisme. Evenals zijn vader wist hij de Fransen en Engelsen buiten de deur te houden, hoewel hij hiervoor wel delen van zijn rijk moest opofferen. Deze keuze uit twee kwaden zou hij de rest van zijn leven als last bij zich dragen. Maar als zelfstandige koning kon hij de overgebleven gebieden van zijn rijk verder moderniseren en zijn volk verheffen. Hij schafte de slavernij af, liet scholen bouwen om zijn volk de kennis te verschaffen die modernisering vraagt en verving vazalprinsen voor een kabinet met ministers. Verder liet de koning spoorlijnen aanleggen, het betalingssysteem moderniseren en de kalender wijzigen in de Europese kalender. Maatregelen die niet alleen de bevolking ten goede kwamen maar ook de internationale handel.
Favoriete koning krijgt gedenkdag
Ruim een eeuw na zijn dood wordt Rama V (Rama de Grote) nog steeds gezien als de beste koning van Thailand en vieren de Thai jaarlijks zijn sterfdag op 23 oktober. Ook Mongkut , die de eerste stappen zette naar een modern Thailand, wordt niet vergeten. Europeanen kennen Mongkut vooral door de verhalen van Anna Leonowens over zijn hofhouding. Ze beschreef onder andere dat koning Mongkut schaak speelde. Het is niet moeilijk voor te stellen dat hij het spel heeft kunnen inzetten om op goede voet te blijven met de Europese handelaren en diplomaten.
Het Schaakstukkenmuseum is in het bezit van een schaakspel uit Thailand. Het is het eerste spel uit de Collectie G.M. Glotzbach, aangeschaft in 1972. De schaakstukken zijn gemaakt van buffelhoorn en vormgegeven naar Thaise traditie: alle stukken zijn abstract, behalve het paard. Deze vormgeving heeft niets met Europese invloeden te maken. Dit soort schaakspellen werden gemaakt voor de Thai zelf en niet als handelswaar met Europeanen. Het schaakspel was namelijk al bekend in Thailand voordat de Europese handelaren voet aan wal zetten. De schaakstukken zouden al deze eeuwen hun oorspronkelijke abstracte vormen behouden.
* Na een militaire staatsgreep in 1932 veranderde Siam in een constitutionele monarchie. De nationalistische leiders veranderden in 1939 de naam van het land naar Thailand, wat ‘land van vrije mensen’ betekent.
Door Marjolein Overmeer
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.