Poolse elite recht tegenover bergbewoners?

Het Schaakstukkenmuseum heeft dit jaar een kleurig Pools schaakspel aan de collectie kunnen toevoegen. De schaakstukken bestaan uit houten figuren met gedetailleerde kostuums. Polen heeft een rijke traditie aan klederdrachten en elke regio of stad heeft zijn eigen stijl. De grote vraag is nu: welke twee groepen stellen de stukken voor?

De achtergrondinformatie bij het schaakspel is helaas summier en geeft geen antwoord op deze vraag. Na een lange zoektocht is de interpretatie van de statige schaakstukken als volgt: op dit schaakbord staan de inwoners van de eeuwenoude stad Krakau tegenover de Goralen, bewoners van het Tatragebergte. Zowel Krakau als het zuiderlijker gelegen Tatragebergte liggen in de regio Malopolska (Klein-Polen).

Festivalkledij
De traditionele klederdrachten spelen een belangrijke rol in het culturele leven van de Polen. Vandaag de dag worden de kostuums tevoorschijn gehaald voor de vele festivals of kerkelijke feesten en processies. De kleurige en rijkversierde klederdracht is geen gewone kleding, behalve in het Tatragebergte, waar sommige Goralen nog dagelijks in hun kostuum lopen. Dit bergvolk aan de grens met Slowakije is niet alleen beroemd vanwege de kledij maar ook om de muziek en bijbehorende volksdansen.

De kelderdracht van de Goralen is functioneler en minder versierd met tierelantijnen, kwastjes en printen zoals de festivalkledij. Een ander groot verschil is de kleur: de klederdracht van de Goralen heeft de kleur van schapenwol: zij zouden hiermee perfect model hebben kunnen staan voor de witte schaakstukken. Het herkenbare zwarte hoofddeksel en idem patronen aan de bovenkant van de broekspijpen zijn ook terug te vinden op het schaakbord, met name bij de pionnen.

Militaire invloeden
De klederdracht uit Krakau is een ander verhaal. Het van oorsprong plattelandskostuum werd erg populair nadat de vrijheidsstrijder Tadeusz Kosciuszko met een leger boeren in 1794 in opstand kwam tegen de Russen. Elementen van dit kostuum waren ook erg populair onder de Poolse nationalisten in de 19e eeuw. De klederdracht heeft het uiteindelijk tot onderdeel van de nationale dracht geschopt. Militaire invloeden zijn ook terug te vinden in deze klederdracht, zoals de kwastjes die verwijzen naar het uniform van de Huzaren.

Nu zijn de zwarte schaakstukken niet versierd met kwastjes, maar de reden dat ik deze kostuums toch in verband breng met Krakau zijn de rode hoofddeksels. De hoekige rode krakuska uit Krakau is erg beroemd en schijnt de inspiratie te zijn geweest voor de Poolse konfederatka (of stalmuts) ten tijde van de strijd tegen Napoleon. En vervolgens van het huidige militaire hoofddeksel genaamd Rogatywka. Een feit waar de inwoners van Krakau trots op zijn. Of zou het bij de schaakstukken toch om de rijkversierde tschepatz gaan? Wie het zeker weet, mag het zeggen!

De lange jassen die de Koningen van het schaakbord dragen, vallen een beetje uit de toon bij de klederdracht. De elite droeg eeuwenlang een lange cape of overjas (zowel met als zonder mouwen) met decoratieve knopen aan de voorkant: de kontusz. Hoewel nationalistisch ingestelde edelen zich kleedden in typisch Poolse dracht, volgden ook veel adellijke lieden de laatste internationale trends op modegebied. Het waren voornamelijk de Poolse boeren die de etnische kledingstijl al die eeuwen levend hebben gehouden.

Stedelijke elite tegen arm bergvolk?
Wat is de strijd tussen de twee kampen? Staat op het schaakbord het bergvolk tegenover de elite uit de koningsstad Krakau? Of strijden ze allebei voor de mooiste uitvoering van traditionele dansen? Eén van de meest geliefde volksdansen uit Polen is een snelle liefdesdans, de krakowiak. De bij ons bekende carnavalsdans polonaise komt oorspronkelijk ook uit Polen, maar is daar een stuk statiger. Het was geen volksdans maar een dans voor de adel. Tijdens de polonaise stelde de elite zich in een lange rij en in paren voor aan de nieuw gekozen koning. Vandaag de dag is volksdansen nog erg populair in Polen, waar veel mensen lid zijn van speciale dansgroepen. De dansers, gekleed in traditionele klederdracht uit hun stad of regio, worden begeleid door fluiten, xylofoons, trommels, violen en accordeons.

De 16e eeuw wordt ook wel de Gouden Eeuw van Polen genoemd en het koninklijke hof in Krakau was het centrum van het Poolse kunstleven. Krakau was sinds 1038 de hoofdstad van het Poolse rijk en vanaf 1320 werden hier de koningen gekroond. Al in de 14e eeuw trokken studenten uit heel Europa naar de universiteit van Krakau en internationale handelaren wisten de nieuwbakken Hanzestad ook te vinden. Cultureel bloeide de stad voornamelijk door de wensen van gulle opdrachtgevers aan het hof en van de katholieke kerk.  Hieronder viel ook de Poolse muziek, maar de meest beroemde componist is wel Frédéric Chopin (1810-1849). Hij kon de volksmuziek, zoals die nog steeds gemaakt wordt door de Goralen, heel erg waarderen en verwerkte het in zijn eigen composities. Liefhebbers van Chopin’s muziek maken op deze manier, vaak onbewust, kennis met de rijke Poolse folklore.

Door Marjolein Overmeer