De zoektocht naar Dali

Een van de grootste en meest imposante schaakspellen in de collectie komt uit de museumwinkel van het Dali-museum in het Spaanse stadje Figueres. Maar heeft deze excentrieke kunstenaar het schaakspel ook zelf ontworpen? Een zoektocht….

Bij het uitzoeken van de schaakspellen die dit jaar op de website besproken zouden gaan worden, liet directeur Ridder Dijkshoorn mij een groot bronzen schaakspel zien. De schaakstukken waren meer dan twintig centimeter hoog en hadden een middeleeuwse vormgeving maar met een moderne twist. Het schaakspel, zo vertelde Ridder mij, was misschien wel gemaakt door Dali. De naam van de kunstenaar stond tenminste gegraveerd in de stukken. Hij had het schaakspel gekocht bij een antiquair in Amsterdam, die hem echter niet had durven garanderen dat de kunstenaar werkelijk de maker was. Ridder heeft maar niet aangedrongen op een certificaat van echtheid ‘aangezien de zaak zich in het chique gedeelte van de Spiegelstraat bevond, tegenover het kantoor waar Bram Mozkovitch toen nog praktijk hield’. Intussen begonnen in zijn hoofd wel allemaal herinneringsschijven te draaien: had hij dat schaakspel al niet eerder gezien in een ‘commercieel museum’ in Barcelona dat geheel gewijd was aan Dali? Of was dit nu een wishfull thinkende herinneringsvervalsing?

Het deed er wat hem betreft niet toe. Doordat er geen certificaat van echtheid bij was, kon hij het spel net betalen. De buikriem moest de daarop volgende weken wel wat krapper, maar Ridder was een prachtige aanwinst voor het Schaakstukkenmuseum rijker.  Aan mij de taak om in de geschiedenis van Dali te duiken om te kijken of ik iets over het schaakspel kon vinden.

Veel talent maar net zo verwend
Salvador Dali ziet op 11 mei 1904 het levenslicht in het Catalaanse stadje Figueres, vlakbij de Franse grens. Zijn geboorte is negen maanden na de dood van een ouder broertje en de baby krijgt dezelfde namen. Dali zal zich altijd de vervanging van zijn broertje voelen. Zijn wieg staat in een vooraanstaand gezin met een autoritaire en conservatieve notaris als vader. Dali’s moeder komt uit een voorname familie met contacten in de kunstwereld. Zij vertroetelt hem enorm en de jongen ontpopt zich tot een verwende tiran. De band met zijn vader, die hem discipline probeert bij te brengen, is slecht. Dit zal later nog regelmatig terug te zien zijn in het werk van de kunstenaar.

Al op jonge leeftijd is duidelijk dat Dali talent heeft en op zijn tiende begint hij met echte tekenlessen. Al van jongs af aan wordt zijn werk gewaardeerd: op zijn 14e stelt hij voor het eerst schilderijen tentoon waarop critici positief reageren. In deze periode schildert hij met name in een impressionistische en kubistische stijl. Zijn inspiratie vindt Dali in zijn geboortestreek en de kustplaats Port Lligat waar de familie in de zomer vaak naar toe gaat. Al tijdens zijn jeugdjaren gedraagt hij zich excentriek en dat zal alleen maar meer worden.

Eigen stijl
Dali gaat studeren aan de Koninklijke Kunstacademie van Madrid en krijgt al snel zijn eerste solotentoonstelling. Alweer met uitstekende kritieken. Ondanks dat wordt hij van de academie geschopt omdat hij weigert examen te doen. Hij vindt de examinator te weinig getalenteerd om hem te kunnen beoordelen. In deze periode ontwikkelt Dali ‘putrefacto’, wat bederf of verrotting voorstelt. Het komt veel terug in zijn werk in de vorm van een ezel of mieren die aan dode lichamen knabbelen. In zijn studententijd experimenteert hij met verschillende artistieke stijlen en begint hij zo scherp en gedetailleerd te schilderen dat het bijna fotografisch is.

Dali wordt steeds excentrieker en hysterischer en hij verwerkt zijn veel voorkomende nachtmerries in zijn schilderijen. Pas met de komst van  Elena Diakanoff in zijn leven, als toekomstige vrouw en muze Gala, vindt hij zijn balans weer terug. In deze jaren maakt hij zijn bekendste -surrealistische- schilderijen en begint hij ook surrealistische objecten te maken. Hierbij geeft hij alledaagse voorwerpen een nieuwe functie en verheft ze tot kunst. Hij ontwikkelt ook de paranoïde-kritische methode, een systematisch verkeerde interpretatie van de werkelijkheid. Hij vertaalt zijn absurde dromen letterlijk naar het doek en creëert nieuwe werkelijkheden zonder censuur of morele taboes.

Met de dreiging van de Spaanse Burgeroorlog en de Tweede Wereldoorlog, zoeken Dali en Gala hun heil in Amerika. Hier zorgt een contract met zijn vermogende vriend en mecenas Edward James voor een geregeld inkomen en Dali kan zich volledig op zijn werk storten. Meerdere tentoonstellingen in Amerika met lovende kritieken zorgen voor het hoogtepunt van zijn internationale roem. De Amerikaanse high society is dol op Dali’s surrealistische stijl. Na de oorlog gaat hij terug naar Europa, maar in de winter woont het paar in New York. Met de komst van televisie in de jaren zestig als massamedium kan Dali zijn enorme hang naar aandacht vervullen en hij zorgt dat hij regelmatig in de publiciteit komt, samen met zijn extravagante vriendengroep. Dit allemaal om aandacht op zijn werk te vestigen. Naast schilderen houdt de getalenteerde en veelzijdige Dali zich ook bezig met fotografie, film, illustraties en 3D-technieken.

Een beetje onsterfelijk
In 1982 overlijdt Gala, wat Dali niet kan geloven en hij raakt in de ban van onsterfelijkheid. Hij ontwerpt vervolgens zijn eigen museum en houdt zich bezig met alle details. Het museum wordt gehuisvest in het oude theater waar hij zijn eerste tentoonstelling had gehouden, in zijn geboortestad Figueres. Hij slijt hier zelfs de laatste jaren van zijn leven. Schilderen doet hij na 1983 niet meer. In 1989 overlijdt Dali, een van de grootste kunstenaar van zijn tijd, aan hartklachten en wordt hij begraven in zijn eigen museum. Zo is hij toch een beetje onsterfelijk…

Een interessant verhaal over een nog veel interessanter persoon. Maar dit gaf geen antwoord op de vraag of hij het bronzen schaakspel heeft ontworpen. Zeker niet als je je bedenkt dat hij zelf vervalsingen in de hand heeft gewerkt door zijn handtekening te verkopen. Wel bekend is het schaakspel van zijn hand waarbij de schaakstukken de vorm van vingers hebben. Dali schaakte zelf ook en het is daarom niet raar dat hij een spel ontworpen heeft. Of dat ook het geval is bij het bronzen spel in het Schaakstukkenmuseum, is niet duidelijk. Het is waarschijnlijker dat de figuren gebaseerd zijn op werk van Dali, namelijk op een prent uit het boek Alchimie des Philosophes (1975). Kijkt u maar naar de koning en koningin hiernaast. In dat geval kan het schaakspel best wel eens verkocht zijn in de museumwinkel van Dali’s eigen museum.

Door Marjolein Overmeer