Koningin farao aan de macht

In het Schaakstukkenmuseum is een schaakspel te vinden met oud-Egyptische figuren. De heer J.M. Glotzbach, want uit zijn collectie komt het schaakspel, kocht het spel in 1980 tijdens een Nijlcruise naar Luxor. In het oude Egypte stond deze stad bekend als Thebe, rustplaats van vele farao’s en hun koninginnen.

De schaakstukken zijn gemaakt van wit en lichtbruin been en hebben een klassiek Egyptisch uiterlijk. Bij het oude Egypte denken mensen vaak aan de beroemde piramides bij Gizeh (derde millennium v. Chr.) en aan farao Toetanchamon (r. 1333-1323 v. Chr.). Deze farao is op negentien-jarige leeftijd begraven in de Vallei der Koningen vlakbij Thebe. Tijdens het Nieuwe Rijk (1539-1077) was Thebe erg belangrijk en zelfs meerdere malen de hoofdstad van Egypte.

 

Toetanchamon is beroemd geworden nadat in 1922 zijn ongeschonden graf werd ontdekt. Als een onbelangrijke farao al zoveel schatten meekreeg, moet de rijkdom in graftombes van machtigere farao’s gigantisch zijn geweest. Helaas waren wij niet de enigen die hier ideeën over hadden. In de loop van de eeuwen zijn alle bekende graven zo goed als leeggeroofd. Gelukkig vertellen de hiërogliefen op bouwwerken zoals tempels en obelisken ons veel over de geschiedenis van de farao’s.

Monotheïstische godsdienst

De ouders van Toetanchamon vormden zo’n veel beschreven powerkoppel. Prins Amonhotep (‘Amon is tevreden’) besteeg rond 1353 v. Chr. als Amonhotep IV de troon. Maar na vier jaar gooide hij de religieuze cultus om. De oude goden werden in de ban gedaan en er was nog maar één ware god, de zonnegod Aton. De farao veranderde zijn naam in Achnaton (‘Hij die nuttig is voor Aton’).

Zijn vrouw en koningin Nefertiti (‘De perfecte is gekomen’) had een sterke positie en niet alleen aan Achnatons zijde. Op monumenten is te zien dat ze handelingen uitvoerde, die normaal alleen aan farao’s voorbehouden waren. Een voorbeeld is het zelfstandig offers brengen aan Aton, wat te zien is op een tempelreliëf. In zijn zestiende regeringsjaar benoemde Achnaton haar zelfs tot mede-koning, wat Nefertiti nog belangrijker maakte.

De goede positie van de Egyptische vrouwen, en met name die van mede-koning Nefertiti, is interessant. Toch is ze nu vooral bekend vanwege haar schoonheid. Er zijn enkele beelden en bustes van de koningin bewaard gebleven, die inderdaad een schitterende en statige vrouw weergeven. Verder er is weinig met zekerheid te zeggen over Nefertiti. Haar afkomst is onbekend en ook haar dood is in nevelen gehuld. Ze heeft in ieder geval geen koninklijke begrafenis gekregen en haar graf is nooit gevonden.

DNA-onderzoek

Nefertiti was dan wel de vrouw van Achnaton maar egyptologen zijn het er niet over eens of ze ook de moeder was van Toetanchamon. Uit recent DNA-onderzoek is gebleken dat de jongen in ieder geval de zoon van Achnaton was en het resultaat van inteelt. Dat verklaart zijn misvormingen, zoals een open gehemelte, een klompvoet en een kromme rug. Toetanchamon’s ouders en grootouders waren nauw verwant, dus (half-) broer en zus of neef en nicht. De inteeltrelaties van opvolgende generaties maakt het vaststellen van de stamboom aan de hand van DNA lastig.

Een ander DNA-onderzoek heeft vastgesteld dat de mummie van een onbekende jonge vrouw de moeder was van Toetanchamon en een nauwe verwant van Achnaton. Zij had geen eigen graf en is waarschijnlijk door geweld om het leven gekomen. Dit vanwege de hoofdwond aan haar gezicht, die niet post mortem is. Of zij de nooit ontdekte Nefertiti is? Het zou kunnen, maar zeker is het nog allemaal niet. Historische bronnen lijken er op te wijzen dat ook Nefertiti verwant was aan Achnaton, maar in welke mate is is onduidelijk.

Levende beeltenis

Na de dood van haar man, besteeg Nefertiti waarschijnlijk zelf de troon als farao. Dit duurde maar enkele jaren totdat Toetanchamon haar opvolgde rond 1333 v. Chr. De farao, die eigenlijk Toetanchaton heette, schafte de monotheïstische cultus weer af. Hij herstelde de traditionele religie, met aan het hoofd de god Amon, in ere en veranderde zijn naam naar ‘De levende beeltenis van Amon’.

Wat er in die periode met Nefertiti is gebeurd, blijft een mysterie. Gelukkig is ze niet in de vergetelheid geraakt, met dank aan de beelden die van haar bewaard zijn gebleven. En wie weet heeft ze de makers van het oud-Egyptische schaakspel wel geïnspireerd. Er is namelijk weinig onderscheid in de grootte van de Koning en de Koningin. Ze staan bijna als gelijken naast elkaar, net als Achnaton en Nefertiti.

Door Marjolein Overmeer