Zoeloe’s in het nauw

In de negentiende eeuw bezetten de Britten de halve wereld. De Kaap was al gekoloniseerd en in de jaren 1870 lieten ze hun oog vallen op het Zoeloe-koninkrijk, in het oosten van Zuid-Afrika. De dappere Zoeloe-krijgers gaven echter niet zonder slag of stoot hun gebied op. Dit leidde in 1879 tot de bloedigste veldslagen uit de Britse militaire geschiedenis tot dan toe.

In het Schaakstukkenmuseum staat het Zoeloe-Britse schaakspel, onderdeel van de Collectie Rademaker. Aan de uitrusting van beide partijen kun je zien dat de strijd 140 jaar geleden een stuk oneerlijker was dan op het schaakbord. De Zoeloe-krijgers stonden met hun speer en schild tegenover de Britse militairen met hun geweren en kanonnen. Ondanks deze overmacht in wapens, maakten de Zoeloe’s het de Britten meer dan moeilijk. Ze hadden dan ook alles te verliezen.

De Britten hadden in 1877 het naburige Transvaal geannexeerd, vanwege de goud- en diamantmijnen in dat gebied. Ze waren namelijk niet het enige Europese land dat aan het koloniseren was geslagen, en de rijkdommen uit Transvaal wilden ze niet kwijtraken. Maar met deze annexatie kregen ze de voortslepende grensconflicten tussen de blanke Boeren uit Transvaal en de Zoeloe’s er gratis bij. eerder steunden de Britten de Zoeloe’s, maar nu stelden ze hen een ultimatum. Zoeloe-koning Cetshwayo kaMpande kreeg tot eind 1878 de tijd om zijn leger te ontmantelen en de mannen, die het nieuwe Britse grondgebied hadden betreden, over te leveren.

Zoeloe-aanval

KaMpande weigerde en na het verstrijken van het ultimatum vielen de Britten op 11 januari 1879 Zoeloe-land binnen. Na een week marcheren sloegen de Britten hun kamp op bij Isandlwana. Een groot deel van het leger trok vervolgens verder en 1700 Britse soldaten, inclusief Afrikaanse bondgenoten, bleven achter om het kamp te bewaken. De Engelsen hadden niet in de gaten dat het Zoeloe-leger van 23000 man sterk zich vlak bij Isandlwana bevond. In de nacht van 22 op 23 januari vielen 4000 Zoeloe’s het legerkamp aan…

Met behulp van hun geweren hielden de Britten het nog lang uit en sloegen ze herhaaldelijk de aanvallen af. Maar de overmacht van de Zoeloe’s was te groot. De rest van het Britse leger had pas bij zonsopkomst door dat de Zoeloe’s met volle kracht hun legerkamp hadden aangevallen. Ze haastten zich terug maar het was al te laat. In totaal waren 1329 Britten en hun Afrikaanse bondgenoten afgeslacht in een strijd die de meest schandelijke veldslag uit de Britse militaire geschiedenis zou gaan heten. Ook bij de Zoeloe’s vielen veel slachtoffers: de schatting is ongeveer 3000 man. Een Zoeloe-krijger zei hierover: “Het gras was rood van het bloed en het slagveld was glibberig door de hersenen en ingewanden van de doden.”

Britten beter voorbereid

Na deze veldslag lieten de Britten zich niet meer verrassen. Juist het verrassingselement en de overmacht in manschappen had de Zoeloe’s genoeg voordeel gegeven om uiteindelijk door de geweersalvo’s bij Isandlwana heen te komen. Bij de confrontaties die volgden, werden de aanvallende Zoeloe’s neergemaaid voordat ze de Britten met hun speren konden bereiken. Zo vielen op de mistige morgen van 2 april 12000 Zoeloes de 1700 verschanste Britten bij Eshowe aan. Binnen 90 minuten was de veldslag voorbij en maakte de Britse cavalerie het werk af door achter de vluchtende Zoeloe’s aan te gaan. Tegenover de vele doden onder de Zoeloe’s stonden de 13 gevallen Britten.

De beslissende grote veldslag vond plaats op 4 juli bij Ulundi, waar zich de hofstede van koning KaMpande bevond. Onderhandelingen met de koning waren op niets uitgelopen en de met nieuwe soldaten aangevulde Britse troepenmacht vormde een carré van ruim 5300 soldaten, in de hoop de Zoeloe’s uit de tent te lokken. Dit werkte en zo’n 15000 Zoeloe-krijgers, onzichtbaar in het hoge gras, omsingelden de carré. Maar terwijl ze aanvielen, kwamen ze niet door de kogelregen heen, zoals de Britten al hadden gehoopt. Deze slachtpartij duurde maar een half uur en wederom ging de cavalerie achter de vluchtende Zoeloe’s aan en “regen hen aan hun lange lansen als varkens aan het spit”.

Opgedeeld rijk

Koning Cetshwayo wist te ontkomen en verschuilde zich voor de Britse troepen die jacht op hem maakten. Pas met de vangst van hun koning zouden de Zoeloe’s overwonnen zijn. De Britten loofden zelfs een beloning uit voor wie de koning zou uitleveren, maar de loyale Zoeloe-onderdanen verraadden hun leider niet. Ze zwegen en zetten valse sporen uit om de Britten te misleiden, waardoor de koning uit de handen van de vijand bleef. Een onoplettende Zoeloe-jongen vertrouwde de verkeerde persoon en zo kwamen de Britten eind augustus achter de verblijfplaats van Cetshwayo. De gevangengenomen koning werd afgevoerd en verscheept naar Londen.

De Britten zorgden er vervolgens voor dat het Zoeloe-koninkrijk geen echte macht meer had. Ze deelden het op in 13 kleine koninkrijkjes met Britsgezinde koningen, die verantwoording moesten afleggen aan een Britse afgevaardigde. Dit nieuwe systeem hield alleen geen rekening met de gewoontes van de Zoeloe’s en met vroegere afspraken over grenzen. De Zoeloe’s waren ontevreden en zowel binnen als tussen de koninkrijkjes braken al snel ruzies uit. In 1881 moesten de Britten vaststellen dat hun systeem had gefaald, maar ze hadden ondertussen ook hun handen vol aan de in opstand gekomen Boeren in Transvaal.

De oplossing werd gevonden in Cetshwayo. Hij viel in de smaak bij koningin Victoria en zij gaf de oude koning zijn troon terug, ware het niet onder bepaalde voorwaarden. Eenmaal weer terug in Afrika had Cetshwayo een stuk minder in de melk te brokkelen dan hij had gedacht. De Britten hadden zijn macht danig ingeperkt, zijn rijk was in omvang geslonken en de stamhoofden trokken de autoriteit van hun koning in twijfel. Met name zijn eigen neef probeerde de macht te grijpen. Uiteindelijk stierf de koning, waarschijnlijk vergiftigd, in 1884. De Britten wilden stabiliteit en annexeerden uiteindelijk heel Zoeloe-land in 1887. Dit was het definitieve einde van het Zoeloe-koninkrijk, nadat de beroemde krijger-koning Shaka Zoeloe het in 1816 had gesticht.

Door Marjolein Overmeer