De Bulgaarse roos

Mei is het seizoen van de rozenpluk in Bulgarije. Deze bloem heeft het geschopt tot nationaal symbool en is te vinden in en op allerlei producten. Ook het Bulgaarse schaakspel in het Schaakstukkenmuseum is versierd met rozen.

Op de plank springen de bontgekleurde schaakstukken van hout, met geschilderde rozen en volksdansers erop, direct in het oog. Het is een Bulgaars schaakspel, uit de Collectie Rademaker. In dit Balkanland zijn rozen een geliefde afbeelding, ook op souvenirs. De traditionele kostuums van de volksdansers en -zangers zijn eveneens niet te missen in Bulgarije. In Kazanlik komen deze twee samen: deze stad ligt in de Rozenvallei, dé plek waar de Bulgaarse rozen vandaan komen. De geurige bloem wordt vanaf mei geplukt en de maand erna volgt het rozenfestival met Bulgaarse rozenplukkers en volksdansers in traditionele kostuums.

Hoewel dit alles klinkt als een toeristische attractie, is rozen kweken al eeuwen serieuze business in Bulgarije. Ook de rozenolie, die hier verkregen wordt uit de geurige bloem, vindt al lang gretig aftrek. Ze wordt gebruikt in luxe producten en parfums over heel de wereld. In de jaren vijftig van de vorige eeuw was Bulgarije zelfs rozenolieproducent nummer één ter wereld, met de export van een ton olie per jaar. Naast schaakspellen met rozen erop, kun je als toerist ook het enorm populaire houten kokertje met rozenolie aanschaffen, als herinnering aan je verblijf tussen de rozen.

Van de buren

Het verkrijgen van de beroemde rozenolie, door persing en destillatie van de olie in de bloemblaadjes van de Rosa damaescena, is geen Bulgaarse vinding: deze procedure uit Perzië bereikte in de zeventiende eeuw Bulgarije en de olie veroverde in de achttiende eeuw de internationale markt. De roos zelf was ook geen inheemse bloem, maar was ook in die zeventiende eeuw meegebracht door Turkse handelaren. De klimaatomstandigheden in de huidige Rozenvallei bleken perfect voor de teelt.

De vallei strekt zich uit over een afstand van ongeveer 140 kilometer in een smalle corridor in het Balkangebergte. Ze wordt doorkruist door twee rivieren en de bergen eromheen beschermen de vallei tegen grillige weersomstandigheden. De zanderige, klei-arme grond in combinatie met milde winters en koele ochtenden met zonnige én soms natte middagen in de bloeitijd, zorgt ervoor dat de roos letterlijk tot bloei kan komen. En niet alleen dat; onder deze omstandigheden produceren de rozen tijdens de bloei zelf al hun geurige olie als verdedigingsmechanisme. Wanneer je te laat oogst, is deze olie al verdampt.

Culturele veranderingen

Het veelvuldig voorkomen van rozen en rozenolie op en in allerlei producten is ook iets wat al eeuwen voorkomt in Bulgarije. Dat is niet alleen te zien aan de traditionele kostuums, die versierd zijn met geborduurde rozen maar ook in allerlei oude recepten waar de roos of haar olie in terug te vinden is. Van rozengebak tot zeep en parfums en van wijn tot rakija (een sterke plaatselijke vruchtenbrandewijn). De roos en haar olie zijn ook een geliefd onderwerp in de kunst en literatuur. Zo is de hoofdpersoon Bay Ganyo in de gelijknamige satirische roman van Aleko Konstantinov (1863-1897) een handelaar in rozenolie.  Deze anti-held is de verpersoonlijking geworden van karaktertrekken die de Bulgaren zien als ondeugden, zoals hebzucht, eigenwaan, gierigheid en achterdocht.

Wat betreft haar culturele ontwikkeling was Bulgarije lange tijd erg traditioneel. In de veertiende eeuw was het land veroverd door de Ottomanen maar tot in de achttiende eeuw was, vooral in de geïsoleerde gebieden, de middeleeuwse volkscultuur met heidense aspecten nog volop aanwezig. Dit was terug te vinden in de zeden en gewoonten, de materiële cultuur, de mondeling doorgegeven volksverhalen en de volksmuziek. Deze beroemde muziek, met zeer ingewikkelde ritmen, harmonieën en melodieën, is een geliefd onderzoeksonderwerp voor muziekwetenschappers.

In de negentiende eeuw kwam het land echter onder invloed van de Europese verlichting en verwesterde de cultuur. Dit betekende gelukkig niet dat alle tradities verloren gingen. Nog steeds zijn de Bulgaren beroemd om hun muzikaliteit en ze zijn dan ook in de beste orkesten ter wereld terug te vinden. De eeuwenlange traditie van vocale volksmuziek, die erg hoge eisen stelt aan de stembanden, zou de reden zijn dat het land nog steeds veel goede zangers en zangeressen voortbrengt. Deze traditie gaat volgens de Bulgaren terug tot de mythologische zanger Orpheus, die in het Bulgaarse Rodopegebergte geleefd zou hebben.

In het Schaakstukkenmuseum wordt over het algemeen weinig gezongen, maar wie interesse heeft in Bulgaarse rozen en volksdansers is van harte welkom om de schaakstukken te komen bekijken. Maar wacht niet te lang, want zoals een Bulgaars gezegde gaat: “Zolang je een roos niet hebt geplukt, is hij niet van jou; één hagelstorm en ze is weg!”

Door Marjolein Overmeer