Oude Grieken achter het bord

Het is geen nieuws meer dat het niet goed gaat met Griekenland. Het land is zo goed als failliet. Maar wat niemand de Grieken kan afnemen is de indrukwekkende geschiedenis van de Klassieke Oudheid. En hier horen ook bordspelen bij.

Bordspelen worden al eeuwen gespeeld, zowel bij ingewikkelde beschavingen als bij minder complexe stammen. Enkel de aanwezigheid van bordspelen zegt dus niet zo veel over de ontwikkeling van een beschaving. In ieder geval staat vast dat bordspelen al populair waren in de vroege Klassieke Oudheid.

Ruim 100 jaar geleden vond de Britse archeoloog Arthur John Evans op het Griekse eiland Kreta het paleis van de legendarische koning Minos. Het is niet zeker of deze koning echt heeft bestaan, een samenvoeging is van meerdere koningen of een mythisch figuur is. De verhalen over Minos hebben in ieder geval mythische proporties aangenomen. Zo zou zijn vrouw een affaire hebben gehad met een stier waaruit de Minotauriër, half mens, half stier, werd geboren. Minos bouwde een labyrint bij zijn paleis voor het monster en liet hem zijn schatten bewaken.

Bordspel van goud en edelsten
Het 4000 jaar oude paleis is opgegraven bij de stad Knossos en stamt daarmee uit de Minoïsche periode (3500-1375 voor Christus), een tijdperk dat door Evans vernoemd is naar koning Minos. Dit tijdvlak stond voor de opgravingen al bekend om zijn rijkdom en om de hoogwaardige kunstobjecten. Dat de eilandbewoners goed boerden, is terug te zien aan al het goud en de edelstenen die zijn opgegraven.

Een van de belangrijkste vondsten uit het paleis was een bord, ingelegd met goud en zilver, bergkristallen en ivoor. Dit was duidelijk een zeer luxe speelbord, bedoeld voor koningen. Het spel dat gespeeld werd op Kreta heeft iets weg van schaken, maar hoe het precies in zijn werk ging is onbekend. In ieder geval moesten de twee tegenstanders elkaars torens zien te veroveren. Uit de opgegraven overblijfselen bij Knossos is geen informatie over de spelregels van het bordspel naar boven gekomen.

De Minoïsche beschaving zou uiteindelijk ten onder gaan als gevolg van overbevolking en natuurrampen. Na de uitbarsting van de vulkaan op Santorini (rond 1630 voor Christus) werd Kreta getroffen door zeer heftige aardbevingen, asregens en een tsunami.

Schaken in het oude Griekenland?

De latere Grieken hadden hun eigen versie van het bordspel, Petteia genaamd. Dit betekent in het Oudgrieks letterlijk bord en spel. Bij dit spel speelden de spelers met twee kleuren stenen op een vierkant bord. De bedoeling was om alle stenen van de tegenstander te bemachtigen. Het spel was erg populair bij soldaten. Het verhaal gaat dat de krijgers Ajax en Achilles tijdens de Trojaanse oorlog (13^e eeuw voor Christus) zo opgingen in het spel dat de godin Athene hen moest waarschuwen voor een Trojaanse aanval.

Het spel Petteia verspreidde zich rond 330 voor Christus met de legers van Alexander de Grote vanuit Griekenland over Perzië, Klein-Azië en India. De oudste herkenbare vorm van het tegenwoordige schaakspel is terug te vinden in het Noord-India van de 6e eeuw. Sommige wetenschappers zijn er dan ook van overtuigd dat dit spel, Chaturanga genaamd, beïnvloed is door het Griekse Petteia.

Minoïs schaakspel
Hoe dan ook stonden de Oude Grieken aan de wieg van onze hedendaagse beschaving. Europese kunst en architectuur worden al eeuwen geïnspireerd door vormen en verhalen uit de Klassieke Oudheid.
In het Schaakstukkenmuseum zijn dan ook meerdere spellen terug te vinden met een klassiek thema, zoals een spel met zeefiguren, waarbij niemand anders dan zeegod Poseidon de koning kan uitbeelden. En ook in het museum is de invloed van koning Minos nog merkbaar met een schaakspel uit Kreta, geïnspireerd op de kunst uit zijn regeringsperiode.

Door Marjolein Overmeer