Zeepsteen uit donker Afrika

De meeste schaakspellen die we kennen uit Sub-Sahara Afrika zijn gemaakt in de 20^e eeuw. Zo ook de fraaie roze met witte creaties van zeepsteen in het museum. Maar dat wil niet zeggen dat er voor die tijd niet werd geschaakt in donker Afrika…

Sub-Sahara Afrika heeft geen lange traditie met de kunst zoals we die in het Westen definiëren. Pas sinds het begin van de 20^e eeuw zagen abstracte kunstenaars meer in de maskers en beeldjes dan buitenproportionele of kinderlijk gemaakte knutselwerkjes. Het doel van deze voorwerpen was echter niet de kunst maar verering van de voorouders. De meeste Afrikaanse kunstvoorwerpen zijn meegenomen door Europeanen en Amerikanen en liggen in Westerse musea. Dat geldt ook voor de antieke schaakstukken uit Afrika.
Er zijn schaakstukken gevonden uit de 19^e eeuw maar wetenschappers denken dat er nog oudere schaakspellen zouden moeten zijn. Zeker in landen waar sinds de 16e eeuw de schaakspelende Europeanen voet aan wal zetten zoals de Nederlanders, de Portugezen en de Britten.

Nemen Arabieren het schaakspel mee?
Al voor de Europese aanwezigheid en latere kolonisatie kwam Sub-Sahara Afrika in contact met het schaken. Aan de oostkust van Afrika ligt Zanzibar. Al ten tijde van het Oude Testament liep een handelsroute van uit het Arabische Oman naar Afrika, waarbij Zanzibar de toegangspoort was tot het achterland. De vestiging van handelaren werd extra gestimuleerd door de komst van de Islam: in de 7^e eeuw strandden Sjiitische vluchtelingen in de stad.  In Omar zijn in 1993 schaakstukken van zandsteen teruggevonden die dateren uit de 10^e eeuw. Het is dan ook geen vreemde veronderstelling dat Omaanse vluchtelingen en kooplieden schaakstukken mee naar Afrika zouden hebben genomen.

Het westen van Afrika heeft waarschijnlijk ook al voor de komst van de Europeanen kennis gemaakt met het spel. In 1925 nam de Britse antropoloog C.K. Meek 3 schaakspellen mee uit het gebied Borno in Nigeria. Deze spellen hebben hun weg gevonden naar het Westen en bevinden zich nu in de collecties van het British Museum of Mankind, New York Metropolian en in de collectie van de Duitse schaakgrootmeester Lothar Schmidt. Meek zag dat de leden van de Kanuri-stam het spel nog steeds speelden. Ze noemden het Tsatsarandi, wat qua naam lijkt op Shatranj, de directe voorganger van het moderne schaken. Deze oude versie van het schaken werd 1000 jaar geleden gespeeld in het Midden-Oosten en de spelers volgden nog steeds de oude regels van het spel. De spelregels werden ook in Europa gevolgd totdat het schaakspel na 1500 evolueerde tot het moderne spel met de machtige koningin.

Toerist wil wilde dieren
De meeste spellen die we kennen uit Sub-Sahara Afrika zijn vanaf 1930 gemaakt, wanneer toerisme een rol gaat spelen. Locale handwerkslieden beginnen producten te maken voor de handel, waaronder schaakspellen. Populair waren de spellen die regionale stammen of wilde dieren uitbeelden. Kenia is ook zo’n gebied. De schaakstukken zijn vaak roze en wit van kleur en dan is onmiddellijk duidelijk waar ze vandaan komen: uit Kisii. Kisii is een district in Zuidwest Kenia, ten oosten van het Victoriameer. De steensoort die hier vandaan komt heet zeepsteen en is roze, roomwit of zwart.

De mannen halen de zachte steen uit de mijnen en bewerken ze handmatig met vijlen en beitels totdat ze hun uiteindelijke vorm hebben. De vrouwen zorgen ervoor dat de steen mooi glad en glimmend wordt door ze te polijsten met water en zand.  Veel voorkomend bij deze schaakspellen zijn de bijzondere hoofddeksels van de Koningen of de Bisschoppen. Dit stelt een traditionele ogudi voor. De ogudi, bedekt met beestenvellen, werd alleen gedragen door de krijgers. De baard van de Koning geeft hem extra aanzien aangezien baardgroei bij de mannen in deze regio pas laat op gang komt en daarom wijsheid symboliseert.

Het Schaakstukkenmuseum heeft meerdere spelen van zeepsteen in zijn collectie. Het spel op de afbeelding komt uit de Glotzbachcollectie en is ongeveer 50 jaar oud. De schaakstukken van de 3 cm hoge pionnen tot de 6 cm hoge koning zijn heel gedetailleerd gesneden. Het bord is uitgesneden op een gepolijste stenen plaat van 22 cm doorsnede en is een kunstwerk op zich.

Door Marjolein Overmeer