Portugese handelaren en ontdekkingsreizigers hebben veel exotische producten geïntroduceerd in Europa, waaronder het Chinese porselein. Pas in de 18e eeuw is het geheim achter de chemische samenstelling van deze bijzondere keramiek ontdekt.

Een van de eerste Europeanen die het porselein onder ogen kreeg was geen Portugees maar een Italiaan. Marco Polo was verrukt toen hij het witte, verfijnde, bijna doorzichtige aardewerk zag. De ontdekkingsreiziger trok in de 13e eeuw door China: de Chinezen maakten toen al 5e eeuwen porselein. Hun productiemethode hielden ze geheim en de latere Europese liefhebbers van porselein hadden geen andere keus dan importeren of namaken.

Porselein maakt triomftocht
Na Marco Polo duurde het nog een tijd voordat porselein op grote schaal naar Europa werd verscheept. Het aardewerk verspreidde zich in eerste instantie via de Zijderoute, een handelsroute die via China naar het Midden-Oosten liep. Via de Arabische steden vonden verschillende producten hun weg naar Europa, waaronder ook op kleine schaal het porselein. Wanneer de Portugezen aan het begin van de 16e eeuw de zeeroute naar China ontdekken, gaat het snel met de populariteit van het aardewerk. Rond 1585 hadden zich al 10 porseleinwinkels gevestigd in de havenstad Lissabon. De voorliefde van de latere koning Philips II (1527-1598) heeft ook meegeholpen aan de status van het porselein. Hij had een collectie van meer dan 3.000 stuks Ming porselein.  De Portugezen importeerden veel van de fijne keramiek en verspreiden het via hun handelsnetwerk door Europa.

Portugezen in Amsterdam
In Amsterdam woonden veel Portugese Joden, die waren gevlucht voor het antisemitisme in hun eigen land. Deze Sefardische Joden hadden in 1497 de keuze gekregen om katholiek te worden of het land te verlaten. Veel van hen waren handelaar van beroep en zij hielden vanuit Amsterdam contact met het moederland. Zo bereikten veel Portugese producten Amsterdam voordat het een belangrijke stad werd en kon je daar al in 1520 porselein, ook wel “porcolona” genoemd, kopen.

Op grote schaal werd het porselein pas bekend onder de Nederlanders wanneer in 1603 een stel Kaapvaarders een Portugees schip overmeestert. De Portugezen waren ingelijfd door Spanje en met dat land was de Nederlandse Republiek in oorlog: dit maakte de vrije kaapvaart mogelijk. Het veroverde schip zat vol porselein en dit bracht miljoenen op. Naar de soortnaam van het Portugese schip, een Caraque of Kraak, kreeg het witte aardewerk de naam kraakporselein mee. Binnen 10 jaar was porselein helemaal ingeburgerd als pronkproduct. Wel slechts onder de rijken want het was niet goedkoop. Het Chinese porselein (en de hoge prijzen) inspireerde de Nederlandse pottenbakkers en zij begonnen te experimenteren.  Ze ontwikkelden een type aardewerk, faience, dat werd geglazuurd met een witte laag van lood en tin zodat je de klei niet meer kon zien. Als de aanvoer van echt porselein stokt vanwege problemen tussen de VOC en de Chinese autoriteiten, neemt de productie van eigen bodem een hoge vlucht. Zo fijn als echt porselein waren de baksels van Hollandse klei niet maar desondanks werd het Delfts Blauw, een kopie van Chinees porselein inclusief de motieven, een hit.

gallery-20Geheim ontmaskerd
Aan het begin van de 18e eeuw sloegen twee Duitsers, een geoloog en een alchemist, de handen ineen. Met hun gecombineerde kennis wisten ze het geheim van de Chinezen te ontrafelen en op 24 april 1708 werd officieel de eerste Europese porseleinfabriek opgericht. In deze eeuw namen de verschillende ontwerpen en materialen voor schaakspellen enorm toe en door de steeds betere technieken kon ook met porselein worden geëxperimenteerd. Bekende fabrikanten zoals Wedgewood uit Groot-Brittannië en Meissen uit Duitsland verkochten al snel niet alleen porseleinen servies maar ook schaakspellen.

Porselein is nu nog steeds populair hoewel faience een goede concurrent is. Je moet het soms breken om te zien met welk type aardewerk je te maken hebt. Zo ook het Portugese schaakspel van blauwwit keramiek, gedateerd van voor 1975. De kleuren zijn zo helder en de stukken zo fijn gemaakt dat het bijna niet van echt porselein te onderscheiden is. Een waar kunstwerk op zich.